Jednolite części wód podziemnych – kryteria i sposoby oceny ich stanu

Według definicji zawartej w Ramowej Dyrektywie Wodnej, jednolite części wód podziemnych (JCWPd) to określona objętość wód podziemnych występująca w obrębie warstwy wodonośnej lub zespołu warstw wodonośnych.

Kryteria i sposób oceny stanu jednolitych części wód podziemnych

Od 8 listopada 2019 r. obowiązuje rozporządzenie (będące kontynuacją dotychczasowego), które określa dla JCWPd:

• klasyfikację elementów fizykochemicznych;
• definicje klasyfikacji stanu ilościowego wód podziemnych oraz ich stanu chemicznego;
• sposób interpretacji wyników badań elementów fizykochemicznych oraz ilościowych;
• sposób prezentacji stanu jednolitych części wód podziemnych;
• częstotliwość dokonywania oceny stanu JCWPd;
• wartości progowe będące normami jakości środowiska wyrażonymi jako stężenie danej substancji zanieczyszczającej, grupy tych substancji lub substancji wyrażonej jako wskaźnik, które nie powinno być przekroczone z uwagi na ochronę środowiska oraz zdrowie ludzi, zwane dalej „wartościami progowymi”.

Klasy jakości jednolitych części wód podziemnych

Klasyfikacja elementów fizykochemicznych stanu wód podziemnych obejmuje następujące klasy jakości:

• klasa I – wody podziemne bardzo dobrej jakości;
• klasa II – wody podziemne dobrej jakości;
• klasa III – wody podziemne zadowalającej jakości;
• klasa IV – wody podziemne niezadowalającej jakości;
• klasa V – wody podziemne złej jakości, w których wartości elementów fizykochemicznych wskazują na znaczący wpływ działalności człowieka.

Klasy jakości wód podziemnych w przedziale I-III oznaczają dobry stan chemiczny, a klasy jakości wód podziemnych IV i V oznaczają słaby stan chemiczny.

Klasyfikacja stanu chemicznego JCWPd

Dobry stan chemiczny jednolitych części wód podziemnych to stan chemiczny spełniający następujące warunki:

• stężenia substancji zanieczyszczających nie wykazują efektów dopływu wód słonych ani innych wód o jakości zagrażającej zanieczyszczeniem wód podziemnych;
• stężenia substancji zanieczyszczających nie przekraczają norm jakości ustalonych dla wód podziemnych w przepisach dotyczących ochrony środowiska oraz zdrowia ludzi;
• poziom stężenia substancji zanieczyszczających nie może prowadzić do nieosiągnięcia celów środowiskowych określonych dla wód powierzchniowych związanych z wodami podziemnymi, a także obniżenia w nich jakości chemicznej lub ekologicznej oraz powstawania znacznych szkód w ekosystemach lądowych bezpośrednio zależnych od wód podziemnych;
• zmiany w przewodności elektrolitycznej nie wskazują na dopływ wód słonych ani innych wód o jakości zagrażającej zanieczyszczeniem wód podziemnych.

Słaby stan chemicznym jednolitych części wód podziemnych to taki stan chemiczny, w którym nie jest spełniony co najmniej jeden powyższy warunek. Oceny stanu chemicznego JCWPd wykonuje się przez porównanie wartości stężeń badanych elementów fizykochemicznych z wartościami progowymi, tj. wartościami granicznymi określonymi w załączniku do rozporządzenia dla klasy III jakości wód podziemnych. Jeśli istnieje potrzeba wykonania więcej niż jednego badania monitoringowego, przeprowadzonego w jednym roku – porównywane są średnie arytmetyczne stężeń badanych elementów fizykochemicznych w punktach pomiarowych (reprezentatywnych dla jednolitych części wód podziemnych) z wartościami progowymi.

Ocena stanu chemicznego JCWPd

Stan chemiczny jednolitej części wód podziemnych uznaje się za dobry, gdy wartości stężeń lub średnich arytmetycznych stężeń badanych elementów fizykochemicznych nie przekraczają wartości progowych. Tak samo w sytuacji, gdy w obszarze JCWPd występują w jednym lub w większej liczbie punktów pomiarowych przekroczenia wartości progowych, albo ustalono na podstawie badań przyczynę tych przekroczeń i oceniono, że:

• nie stanowią one zagrożenia dla środowiska (w odniesieniu do wielkości obszaru jednolitej części wód podziemnych);
• wody podziemne, wykorzystywane do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi, posiadają odpowiednie parametry jakościowe (pH, kolor, zawartość zawiesin, temperatura, zapach i zawartość pierwiastków oraz innych substancji), które nie zwiększają potrzeby ich uzdatniania;
• pozwalają one wykorzystać dane JCWPd do zaopatrzenia ludzi w wodę przeznaczoną do spożycia i w razie nagłej konieczności do zwalczania poważnych awarii, klęsk żywiołowych, pożarów lub innych miejsc zagrożeń oraz zminimalizowania skutków zagrożeń dla życia lub zdrowia ludzi albo mienia znacznej wartości.

Przy ocenie stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych brane są pod uwagę informacje wynikające z dokumentacji planistycznych, takich jak: charakterystyki JCWPd ze wskazaniem sztucznych i silnie zmienionych JCWPd oraz zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych, identyfikacje znaczących oddziaływań antropogenicznych oraz oceny ich wpływu na stan wód powierzchniowych i wód podziemnych oraz identyfikacje oddziaływań zmian poziomów wód podziemnych.

Badając czy warunki uznania stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych są dobre, należy oprzeć się na modelu koncepcyjnym i ocenić:

• skutki obecności substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego;
• ilość i stężenie substancji zanieczyszczających, które są lub mogą być przenoszone do wód powierzchniowych, pozostających w bezpośrednim związku hydraulicznym z wodami podziemnymi, lub do ekosystemów lądowych bezpośrednio zależnych od JCWPd;
• przypuszczalny wpływ ilości oraz stężeń substancji zanieczyszczających przenoszonych z JCWPd do wód powierzchniowych i ekosystemów;
• wielkość dopływu wód słonych lub innych wód o jakości zagrażającej zanieczyszczeniem wód podziemnych;
• zagrożenie spowodowane obecnością substancji zanieczyszczających w JCWPd dla jakości wody wykorzystywanej lub planowanej do wykorzystania do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi.

Stan chemiczny jednolitych części wód podziemnych uznany jest za dobry, gdy potwierdzają to wyniki monitoringu. Należy oszacować, w jakim obszarze JCWPd średnia arytmetyczna stężenia danej substancji zanieczyszczającej przekracza wartość progową. Trzeba się przy tym oprzeć na zagregowanych wynikach badań uzupełnionych (jeśli trzeba) o oszacowania stężeń opartych na modelu koncepcyjnym danej jednolitej części wód podziemnych.

Trendy wzrostowe zanieczyszczeń JCWPd i punkt początkowy

Gdy wyniki badań elementów fizykochemicznych jednolitych części wód podziemnych wskazują występowanie znaczących i utrzymujących się trendów wzrostowych stężeń substancji zanieczyszczających, to określa się te trendy oraz wyznacza się punkt początkowy inicjowania działań mających na celu ich odwrócenie. Punkt początkowy, w którym podejmowane są działania mające poprawić jakość JCWPd, to stan w którym stężenie substancji zanieczyszczającej osiągnęło poziom 75% wartości progowej. Poziom ten może być mniejszy w sytuacji, gdy chodzi o zapobieżenie niekorzystnym zmianom jakości wód podziemnych istotnym dla środowiska albo przynajmniej o jak największe złagodzenie tych zmian, w jak najtańszy sposób. Poziom punktu początkowego może być wyższy niż 75% wartości progowej w sytuacji, w której zanieczyszczenia poziomu jednolitych części wód podziemnych są powolne i mają charakter odwracalny, a przy tym cele środowiskowe osiągnięte będą w wymaganym zakresie. Możliwe jest ustalenie innego poziomu dla punktu początkowego, jeśli interpretacja wyników badań elementów fizykochemicznych wskazuje na pogarszanie się jakości jednolitych części wód podziemnych, ale granica oznaczalności substancji zanieczyszczającej wynosi poniżej 75% wartości progowej. Punkt początkowy nie jest zmieniany w czasie 6-letniego cyklu aktualizacji planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza.

Ocena stanu chemicznego JCWPd ma być wykonywana przynajmniej raz w okresie 6-letniego cyklu aktualizacji planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza i przedstawiana jest na mapie stanu chemicznego:

• kolorem zielonym oznaczany jest stan dobry;
• kolorem czerwonym oznaczany jest stan słaby;
• kolorem czarnym oznaczane są miejsca, w których są znaczące i utrzymujące się trendy wzrostowe zanieczyszczeń wód;
• punktami niebieskimi oznaczane są miejsca, w których jakość wód się poprawia.

Ocena stanu ilościowego jednolitych części wód podziemnych

Stan ilościowy JCWPd ocenia się ustalając wielkość rezerw zasobów wód podziemnych i analizując wyniki badań położenia zwierciadła wód podziemnych. Wielkość rezerw zasobów wód podziemnych ustala się porównując średni wieloletni pobór rzeczywisty z ujęć wód podziemnych w m³/dobę, z wielkością dostępnych do zagospodarowania wód podziemnych wyrażonych w m³/dobę. Wyznacza się je na podstawie zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych ustalonych dla obszaru bilansowego, obejmującego daną JCWPd.

Wyniki badań położenia zwierciadła wód podziemnych interpretuje się, gdy wystąpią określone konsekwencje związane z działalnością człowieka. Taką konsekwencją może być:

• zmiana położenia zwierciadła wód podziemnych mogąca spowodować nieosiągnięte celów środowiskowych określonych dla wód powierzchniowych związanych z wodami podziemnymi;
• wystąpienie znacznych szkód w ekosystemach lądowych zależnych od wód podziemnych;
• znaczne obniżenie zwierciadła wód podziemnych.

Na wyniki badań mogą wpływać krótkotrwałe lub ciągłe zmiany kierunku przepływu wód podziemnych wynikających ze zmian położenia zwierciadła wód podziemnych występujących na ograniczonym obszarze. Mogą one powodować dopływ wód słonych lub innych wód zanieczyszczonych, które mogą zanieczyścić wody podziemne oraz mogą na trwałe zmienić kierunek przepływu wód podziemnych.

Klasyfikacja stanu ilościowego jednolitych części wód podziemnych

Klasyfikując stan ilościowy jednolitych części wód podziemnych określa się dobry i słaby stan ilościowy. Dobry stan ilościowy to taki, w którym dostępne zasoby JCWPd są wyższe od średniego, wieloletniego, rzeczywistego poboru z ujęć wód podziemnych, a zwierciadło wód podziemnych nie zmienia się w wyniku działalności człowieka. Słaby stan ilościowy charakteryzuje się tym, że średni wieloletni pobór rzeczywisty z ujęć wód podziemnych jest równy lub wyższy od dostępnych zasobów wód podziemnych, a zwierciadło wód podziemnych podlega zmianom wynikającym z działalności człowieka.

Oceny stanu ilościowego JCWPd dokonuje się przynajmniej raz w okresie 6-letniego cyklu aktualizacji planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza.

Szkody w środowisku w wodach podziemnych i raporty początkowe

Przepisy rozporządzenia ws. kryteriów i sposobu oceny stanu JCWPd, w szczególności określone w załączniku wartości graniczne określone dla poszczególnych klas wód podziemnych, mają również zastosowanie do:

• oceny wystąpienia szkody w środowisku w wodach podziemnych;
• oceny zanieczyszczenia wód gruntowych na terenie zakładu sporządzanej w raporcie początkowym i końcowym dla instalacji wymagającej pozwolenia zintegrowanego.

Autor: Fundacja Razem dla Środowiska