Jak postępować z trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi?

Trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO) to organiczne substancje chemiczne charakteryzujące się szczególnymi właściwościami chemicznymi i fizycznymi. Po uwolnieniu do środowiska pozostają niezmienione przez wiele lat, a rozprzestrzeniają się w wyniku działania naturalnych procesów zachodzących w glebie, wodzie i w powietrzu. Nie są rozpuszczalne w wodzie, ale są łatwo rozpuszczalne w tłuszczach, odkładają się w tkance tłuszczowej, są toksyczne dla ludzi i zwierząt. Skutkami narażenia na TZO są nowotwory, alergie, nadwrażliwości, uszkodzenia ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, zaburzenia płodności oraz zaburzenia układu immunologicznego.

Po co nowe rozporządzenie w sprawie TZO?

Rozporządzenie (WE) nr 850/2004 było kilkukrotnie zmieniane, więc w celu usystematyzowania przepisów i wprowadzenia kolejnych zmian konieczne było wydanie nowego rozporządzenia. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1021 z dnia 20 czerwca 2019 r. dotyczące trwałych zanieczyszczeń organicznych ma na celu ochronę zdrowia ludzi oraz środowiska naturalnego przed TZO (np. chemikaliów przemysłowych i pestycydów) przez zakazanie, jak najszybsze wyeliminowanie lub ograniczenie produkcji, wprowadzania do obrotu lub stosowania substancji będących przedmiotem Konwencji sztokholmskiej oraz Protokołu do Konwencji z 1979 r. Nowe rozporządzenie, tak jak poprzednie, zobowiązuje do redukcji, minimalizacji i eliminacji uwalniania trwałych zanieczyszczeń organicznych, a także określa zasady dotyczące odpadów składających się z jakiejkolwiek substancji zawierającej TZO, zawierających tę substancję lub nią zanieczyszczonych. Zgodnie z Traktatem o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej państwa członkowskie mogą nakładać surowsze wymogi niż wymogi ustanowione w rozporządzeniu.

Nowe rozporządzenie weszło w życie 15 lipca 2019 r. i jest kontynuacją poprzedniego – nadal zakazana jest produkcja, wprowadzanie do obrotu oraz stosowanie substancji wymienionych w załączniku I do rozporządzenia, takich jak: eter dekabromodifenylu, kwas perfluorooktanosulfonowy, dichlorodifenylotrichloroetan, chlordan, heksachlorocykloheksan, łącznie z lindanem, dieldryna, endryna, heptachlor, endosulfan, heksachlorobenzen (HCB), chlordekon, aldryna, pentachlorobenzen, polichlorowane bifenyle (PCB), mireks, toksafen, heksabromobifenyl, heksabromocyklododekan, heksachlorobutadien, polichlorowane naftaleny, krótkołańcuchowe parafiny chlorowane i dodatkowo pentachlorofenol oraz jego sole i estry.

Ograniczona jest produkcja, wprowadzanie do obrotu i stosowanie substancji, które są wymienione w załączniku II, w postaci samoistnej, w mieszaninach lub wyrobach. W systemach ocen i zezwoleń dotyczących istniejących oraz nowych substancji, w ramach przepisów Unii Europejskiej, państwa członkowskie muszą uwzględniać następujące kryteria:

• dane identyfikacyjne substancji;
• trwałość;
• biokumulacja;
• potencjał przenoszenia w środowisku na dalekie odległości;
• negatywne oddziaływanie.

Powinny również przyjąć stosowne środki, aby kontrolować istniejące substancje i zapobiegać produkcji, wprowadzaniu do obrotu oraz stosowaniu nowych substancji mających cechy trwałych zanieczyszczeń organicznych.

Substancja dodana do załącznika I lub II po 15 lipca 2019 r. nie podlega zakazowi produkcji, wprowadzania do obrotu i stosowania przez 6 miesięcy, w przypadku gdy substancja ta jest obecna we wcześniej wyprodukowanych wyrobach. Zakaz ten nie dotyczy też substancji obecnej w wyrobach wyprodukowanych przed dniem, w którym przepisy starego lub nowego rozporządzenia zaczęły mieć zastosowanie do tej substancji.

Co zrobić z zapasami substancji?

Posiadacz zapasów składających się z jednej z substancji wymienionych w załączniku I lub II, której nie można stosować, lub zapasów zawierających taką substancję, gospodaruje nimi jak odpadami. Posiadacz zapasów w ilości przewyższającej 50 kg, składających się z jednej z substancji uznanej za dozwoloną, ujętych w załączniku I lub II, albo zawierających taką substancję, przekazuje właściwemu organowi państwa członkowskiego informacje nt. ich charakteru i wielkości. Należy to zrobić w ciągu 12 miesięcy od objęcia tej substancji przepisami rozporządzenia (starego lub nowego), a następnie corocznie aż do terminu określonego w załączniku I lub II. Posiadacz zapasów ma obowiązek gospodarowania nimi w sposób bezpieczny, wydajny i przyjazny dla środowiska oraz chroniąc zdrowie ludzkie i środowisko naturalne.

Zadania państw członkowskich odnośnie TZO

Państwa członkowskie mają monitorować wykorzystanie zgłoszonych zapasów i gospodarowanie nimi. Do 15 lipca 2021 r. państwa członkowskie opracują spisy substancji z załącznika III (polichlorowane dibenzodioksyny, polichlorowane dibenzofurany, PCB, HCB, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, pentachlorobenzen, heksachlorobutadien, polichlorowane naftaleny) uwalnianych do powietrza, wody i gleby, a następnie utrzymywać te spisy. Państwa członkowskie przedstawiają Komisji Europejskiej (KE), Europejskiej Agencji Chemikaliów i pozostałym państwom członkowskim swoje plany działań w celu identyfikacji, oznaczania oraz minimalizacji łącznych uwolnień tych substancji. Mogą one polegać na zastosowaniu zastępczych lub zmodyfikowanych substancji, mieszanin, wyrobów i procesów zapobiegających powstawaniu substancji z załącznika III.

Gospodarowanie odpadami

Producenci i posiadacze odpadów starają się zapobiec ich zanieczyszczeniu substancjami wymienionymi w załączniku IV. Odpady składające się z jednej substancji, zawierające ją lub nią zanieczyszczone są unieszkodliwiane lub odzyskiwane w jak najkrótszym czasie przez zniszczenie lub przekształcenie zawartości TZO w odpad nieszkodliwy. Należy to zrobić w oparciu o przepisy załącznika V, czyli przez:

• obróbkę fizyczno-chemiczną (D9);
• przekształcenie termiczne na lądzie (D10);
• wykorzystanie głównie jako paliwa lub innego środka wytwarzania energii (R1), wyłączając odpady zawierające PCB;
• recykling/odzysk metali i związków metali (R4) (pod pewnymi warunkami).

Zakazane jest przeprowadzanie procesów unieszkodliwiania lub odzysku, których wynikiem może być odzysk, recykling, regeneracja lub ponowne użycie substancji z załącznika IV w postaci samoistnej. Komisja Europejska może przyjąć akty wykonawcze dotyczące przepisów związanych z gospodarowaniem odpadami określając w nich format informacji, które mają być przekazywane przez państwa członkowskie. Komisja Europejska może to zrobić tylko w uzasadnionych przypadkach, przy uwzględnieniu rozwoju technicznego, odnośnych wytycznych, decyzji międzynarodowych, zezwoleń udzielonych przez państwo członkowskie lub właściwy organ wyznaczony przez państwo członkowskie. Obowiązkiem państw członkowskich jest kontrola i śledzenie odpadów zawierających substancję lub zanieczyszczonych substancją z załącznika IV.

Krajowe plany wdrażania

Obywatele państw członkowskich muszą mieć zapewnione uczestnictwo w przygotowywaniu i aktualizowaniu krajowych planów wdrażania. Po przyjęciu planu, członek Unii Europejskiej udostępnia go publicznie i przekazuje informacje o jego publikacji do KE, Europejskiej Agencji Chemikaliów oraz pozostałym państwom członkowskim. W czasie przygotowywania i aktualizowania przez państwa członkowskie planów wdrażania KE, Europejska Agencja Chemikaliów oraz państwa członkowskie mogą wymieniać między sobą informacje nt. ich treści. Mogą też wymieniać informacje nt. środków podjętych na poziomie krajowym, aby móc zidentyfikować i ocenić tereny zanieczyszczone TZO.

Wymiana informacji dotyczących trwałych zanieczyszczeń organicznych

Komisja Europejska, Europejska Agencja Chemikaliów oraz państwa członkowskie wymieniają wewnątrz Unii Europejskiej, ale i z państwami trzecimi informacje dotyczące redukcji, minimalizacji lub tam, gdzie jest to możliwe, wyeliminowania produkcji, stosowania oraz uwalniania trwałych zanieczyszczeń organicznych i informacji dotyczących alternatyw dla tych substancji. Określają też ryzyko oraz koszty ekonomiczne i społeczne związane z tymi rozwiązaniami.

Komisja Europejska, Europejska Agencja Chemikaliów i państwa członkowskie w stosownych przypadkach w odniesieniu do TZO wspierają oraz ułatwiają:

• realizację programów na rzecz kształtowania świadomości, w tym dotyczących skutków tych substancji oraz ich alternatyw dla zdrowia i środowiska, jak również redukcji lub wyeliminowania ich produkcji, stosowania oraz uwalniania, programów skierowanych do decydentów i osób kształtujących politykę oraz szczególnie wrażliwych grup społecznych;
• informowanie społeczeństwa;
• prowadzenie szkoleń m.in. pracowników, naukowców, wychowawców, personelu technicznego i kadr zarządzających.

W tym wypadku informacje nt. zdrowia i bezpieczeństwa ludzi oraz środowiska nie mogą być uznawane za poufne, ale należy je chronić zgodnie z prawem Unii Europejskiej.

Monitorowanie wdrażania

Państwa członkowskie mają obowiązek sporządzenia i publikacji sprawozdań zawierających informacje:

• nt. stosowania rozporządzenia 2019/1021, w tym informacje dotyczące działań w zakresie egzekwowania, naruszeń i kar;
• opracowane na podstawie otrzymanych zgłoszeń;
• opracowane na podstawie spisów uwolnień;
• nt. wdrażania zgodnie z krajowymi planami wdrażania;
• nt. obecności w środowisku substancji wymienionych w części A załącznika III;
• o rocznych danych z monitorowania i danych statystycznych nt. rzeczywistej lub szacunkowej łącznej produkcji oraz wprowadzania do obrotu substancji wymienionych w załączniku I lub II, w tym odpowiednie wskaźniki, mapy poglądowe, sprawozdania.

Sprawozdanie powinno być aktualizowane o nowe dane lub informacje, ale nie rzadziej niż co 3 lata oraz udostępniane KE i Europejskiej Agencji Chemikaliów na platformie informacyjnej monitorowania chemikaliów. Europejska Agencja Chemikaliów sporządza i publikuje unijne sprawozdanie z przeglądu na podstawie danych opublikowanych lub zgłoszonych przez państwa członkowskie. Unijne sprawozdanie z przeglądu obejmuje wskaźniki rezultatów, skutków i oddziaływania rozporządzenia 2019/1021, unijne mapy poglądowe oraz sprawozdania państw członkowskich. Europejska Agencja Chemikaliów aktualizuje unijne sprawozdanie z przeglądu co najmniej co 6 miesięcy lub na wniosek KE. Komisja Europejska może przyjmować akty wykonawcze dotyczące minimalnego zakresu informacji, które państwa członkowskie mają przekazywać, w tym definicji odpowiednich wskaźników, map poglądowych i sprawozdań.

Kary za trwałe zanieczyszczenia organiczne

Państwa członkowskie ustanawiają przepisy dotyczące kar za naruszanie rozporządzenia i podejmują wszelkie środki niezbędne do zapewnienia stosowania tych kar. Przewidziane kary muszą być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające. Jeżeli państwa członkowskie nie zrobiły tego przed wejściem w życie rozporządzenia 2019/1021, miały zgłosić te przepisy i środki KE nie później niż 16 lipca 2020 r.

Autor: Fundacja Razem dla Środowisko