Trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO) to organiczne substancje chemiczne charakteryzujące się szczególnymi właściwościami chemicznymi oraz fizycznymi. Po uwolnieniu do środowiska pozostają niezmienione przez wiele lat, a rozprzestrzeniają się w wyniku działania naturalnych procesów zachodzących w glebie, wodzie i w powietrzu. Nie są rozpuszczalne w wodzie, ale są łatwo rozpuszczalne w tłuszczach, odkładają się w tkance tłuszczowej, są toksyczne dla zwierząt i ludzi. Skutkami narażenia na TZO są nowotwory, alergie, nadwrażliwości, uszkodzenia ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, zaburzenia płodności oraz zaburzenia układu immunologicznego.
Po co nowe rozporządzenie w sprawie TZO?
Rozporządzenie (WE) nr 850/2004 było kilkukrotnie zmieniane, więc w celu usystematyzowania przepisów i wprowadzenia kolejnych zmian konieczne było wydanie nowego rozporządzenia. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1021 z dnia 20 czerwca 2019 r. dotyczące trwałych zanieczyszczeń organicznych ma na celu ochronę zdrowia ludzi oraz środowiska naturalnego przed TZO (np. chemikaliów przemysłowych i pestycydów) przez zakazanie, jak najszybsze wyeliminowanie lub ograniczenie produkcji, wprowadzania do obrotu lub stosowania substancji będących przedmiotem Konwencji sztokholmskiej oraz Protokołu do Konwencji z 1979 r. Nowe rozporządzenie, tak jak poprzednie, zobowiązuje do redukcji, minimalizacji oraz eliminacji uwalniania trwałych zanieczyszczeń organicznych, a także określa zasady dotyczące odpadów składających się z jakiejkolwiek substancji zawierającej TZO, zawierających tę substancję lub nią zanieczyszczonych. Zgodnie z Traktatem o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej państwa członkowskie mogą nakładać surowsze wymogi niż wymogi ustanowione w rozporządzeniu.
Nowe rozporządzenie weszło w życie 15 lipca 2019 r. i jest kontynuacją poprzedniego – nadal zakazana jest produkcja, wprowadzanie do obrotu oraz stosowanie substancji wymienionych w załączniku I do rozporządzenia, takich jak: eter dekabromodifenylu, kwas perfluorooktanosulfonowy, dichlorodifenylotrichloroetan, chlordan, heksachlorocykloheksan, łącznie z lindanem, dieldryna, endryna, heptachlor, endosulfan, heksachlorobenzen (HCB), chlordekon, aldryna, pentachlorobenzen, polichlorowane bifenyle (PCB), mireks, toksafen, heksabromobifenyl, heksabromocyklododekan, heksachlorobutadien, polichlorowane naftaleny, krótkołańcuchowe parafiny chlorowane i dodatkowo pentachlorofenol oraz jego sole i estry.
Ograniczona jest produkcja, wprowadzanie do obrotu i stosowanie substancji, które są wymienione w załączniku II, w postaci samoistnej, w mieszaninach lub wyrobach. W systemach ocen i zezwoleń dotyczących istniejących oraz nowych substancji, w ramach przepisów Unii Europejskiej, państwa członkowskie muszą uwzględniać następujące kryteria:
- dane identyfikacyjne substancji;
- trwałość;
- biokumulacja;
- potencjał przenoszenia w środowisku na dalekie odległości;
- negatywne oddziaływanie.
Powinny również przyjąć stosowne środki, aby kontrolować istniejące substancje i zapobiegać produkcji, wprowadzaniu do obrotu oraz stosowaniu nowych substancji mających cechy trwałych zanieczyszczeń organicznych.
Substancja dodana do załącznika I lub II po 15 lipca 2019 r. nie podlega zakazowi produkcji, wprowadzania do obrotu i stosowania przez 6 miesięcy, w przypadku gdy substancja ta jest obecna we wcześniej wyprodukowanych wyrobach. Zakaz ten nie dotyczy również substancji obecnej w wyrobach wyprodukowanych przed dniem, w którym przepisy starego lub nowego rozporządzenia zaczęły mieć zastosowanie do tej substancji.
Co zrobić z zapasami substancji?
Posiadacz zapasów składających się z jednej z substancji wymienionych w załączniku I lub II, której nie można stosować, lub zapasów zawierających taką substancję, gospodaruje nimi jak odpadami. Posiadacz zapasów w ilości przewyższającej 50 kg, składających się z jednej z substancji uznanej za dozwoloną, ujętych w załączniku I lub II, albo zawierających taką substancję, przekazuje właściwemu organowi państwa członkowskiego informacje o ich charakterze i wielkości. Należy to zrobić w ciągu 12 miesięcy od objęcia tej substancji przepisami rozporządzenia (starego lub nowego), a następnie corocznie aż do terminu określonego w załączniku I lub II. Posiadacz zapasów ma obowiązek gospodarowania nimi w sposób bezpieczny, wydajny i przyjazny dla środowiska oraz chroniąc zdrowie ludzkie i środowisko naturalne.
Zadania państw członkowskich odnośnie TZO
Państwa członkowskie mają monitorować wykorzystanie zgłoszonych zapasów i gospodarowanie nimi. Do 15 lipca 2021 r. państwa członkowskie opracują spisy substancji z załącznika III (polichlorowane dibenzodioksyny, polichlorowane dibenzofurany, PCB, HCB, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, pentachlorobenzen, heksachlorobutadien, polichlorowane naftaleny) uwalnianych do powietrza, wody i gleby, a następnie utrzymywać te spisy. Państwa członkowskie przedstawiają Komisji Europejskiej (KE), Europejskiej Agencji Chemikaliów i pozostałym państwom członkowskim swoje plany działań w celu identyfikacji, oznaczania oraz minimalizacji łącznych uwolnień tych substancji. Mogą one polegać na zastosowaniu zastępczych lub zmodyfikowanych substancji, mieszanin, wyrobów i procesów zapobiegających powstawaniu substancji z załącznika III.
Gospodarowanie odpadami
Producenci oraz posiadacze odpadów starają się zapobiec ich zanieczyszczeniu substancjami wymienionymi w załączniku IV. Odpady składające się z jednej substancji, zawierające ją lub nią zanieczyszczone są unieszkodliwiane lub odzyskiwane w jak najkrótszym czasie przez zniszczenie lub przekształcenie zawartości TZO w odpad nieszkodliwy. Należy to zrobić w oparciu o przepisy załącznika V, czyli przez:
- obróbkę fizyczno-chemiczną (D9);
- przekształcenie termiczne na lądzie (D10);
- wykorzystanie głównie jako paliwa lub innego środka wytwarzania energii (R1), wyłączając odpady zawierające PCB;
- recykling lub odzysk metali oraz związków metali (R4) (pod pewnymi warunkami).
Zakazane jest przeprowadzanie procesów unieszkodliwiania lub odzysku, których wynikiem może być odzysk, recykling, regeneracja lub ponowne użycie substancji z załącznika IV w postaci samoistnej. Komisja Europejska może przyjąć akty wykonawcze dotyczące przepisów związanych z gospodarowaniem odpadami określając w nich format informacji, które mają być przekazywane przez państwa członkowskie. Komisja Europejska może to zrobić tylko w uzasadnionych przypadkach, przy uwzględnieniu rozwoju technicznego, odnośnych wytycznych, decyzji międzynarodowych, zezwoleń udzielonych przez państwo członkowskie lub właściwy organ wyznaczony przez państwo członkowskie. Obowiązkiem państw członkowskich jest kontrola i śledzenie odpadów zawierających substancję lub zanieczyszczonych substancją z załącznika IV.
Krajowe plany wdrażania
Obywatele państw członkowskich muszą mieć zapewnione uczestnictwo w przygotowywaniu i aktualizowaniu krajowych planów wdrażania. Po przyjęciu planu, członek Unii Europejskiej udostępnia go publicznie i przekazuje informacje o jego publikacji do KE, Europejskiej Agencji Chemikaliów oraz pozostałym państwom członkowskim. W czasie przygotowywania i aktualizowania przez państwa członkowskie planów wdrażania KE, Europejska Agencja Chemikaliów oraz państwa członkowskie mogą wymieniać między sobą informacje o ich treści. Mogą także wymieniać informacje o środkach podjętych na poziomie krajowym, aby móc zidentyfikować i ocenić tereny zanieczyszczone TZO.
Wymiana informacji dotyczących trwałych zanieczyszczeń organicznych
Komisja Europejska, Europejska Agencja Chemikaliów oraz państwa członkowskie wymieniają wewnątrz Unii Europejskiej, ale i z państwami trzecimi informacje dotyczące redukcji, minimalizacji lub tam, gdzie jest to możliwe, wyeliminowania produkcji, stosowania oraz uwalniania trwałych zanieczyszczeń organicznych, a także informacji dotyczących alternatyw dla tych substancji. Określają również ryzyko oraz koszty ekonomiczne i społeczne związane z tymi rozwiązaniami.
Komisja Europejska, Europejska Agencja Chemikaliów i państwa członkowskie w stosownych przypadkach w odniesieniu do TZO wspierają oraz ułatwiają:
- realizację programów na rzecz kształtowania świadomości, w tym dotyczących skutków tych substancji oraz ich alternatyw dla zdrowia i środowiska, jak również redukcji lub wyeliminowania ich produkcji, stosowania oraz uwalniania, programów skierowanych do decydentów i osób kształtujących politykę oraz szczególnie wrażliwych grup społecznych;
- informowanie społeczeństwa;
- prowadzenie szkoleń m.in. pracowników, naukowców, wychowawców, personelu technicznego i kadr zarządzających.
W tym wypadku informacje o zdrowiu i bezpieczeństwie ludzi oraz środowiska nie mogą być uznawane za poufne, ale należy je chronić zgodnie z prawem Unii Europejskiej.
Monitorowanie wdrażania
Państwa członkowskie mają obowiązek sporządzenia i publikacji sprawozdań zawierających informacje:
- o stosowaniu rozporządzenia 2019/1021, w tym informacje dotyczące działań w zakresie egzekwowania, naruszeń i kar;
- opracowane na podstawie otrzymanych zgłoszeń;
- opracowane na podstawie spisów uwolnień;
- o wdrażaniu zgodnie z krajowymi planami wdrażania;
- o obecności w środowisku substancji wymienionych w części A załącznika III;
- o rocznych danych z monitorowania i danych statystycznych o rzeczywistej lub szacunkowej łącznej produkcji oraz wprowadzaniu do obrotu substancji wymienionych w załączniku I lub II, w tym odpowiednie wskaźniki, mapy poglądowe, sprawozdania.
Sprawozdanie powinno być aktualizowane o nowe dane lub informacje, ale nie rzadziej niż co 3 lata oraz udostępniane KE i Europejskiej Agencji Chemikaliów na platformie informacyjnej monitorowania chemikaliów. Europejska Agencja Chemikaliów sporządza i publikuje unijne sprawozdanie z przeglądu na podstawie danych opublikowanych lub zgłoszonych przez państwa członkowskie. Unijne sprawozdanie z przeglądu obejmuje wskaźniki rezultatów, skutków i oddziaływania rozporządzenia 2019/1021, unijne mapy poglądowe oraz sprawozdania państw członkowskich. Europejska Agencja Chemikaliów aktualizuje unijne sprawozdanie z przeglądu co najmniej co 6 miesięcy lub na wniosek KE. Komisja Europejska może przyjmować akty wykonawcze dotyczące minimalnego zakresu informacji, które państwa członkowskie mają przekazywać, w tym definicji odpowiednich wskaźników, map poglądowych i sprawozdań.
Kary za trwałe zanieczyszczenia organiczne
Państwa członkowskie ustanawiają przepisy dotyczące kar za naruszanie rozporządzenia i podejmują wszelkie środki niezbędne do zapewnienia stosowania tych kar. Przewidziane kary muszą być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające. Jeżeli państwa członkowskie nie zrobiły tego przed wejściem w życie rozporządzenia 2019/1021, miały zgłosić te przepisy i środki KE nie później niż 16 lipca 2020 r.
Autor: Fundacja Razem dla Środowiska