Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS) zobowiązuje Komisję Europejską do opracowania sektorowych dokumentów referencyjnych dla poszczególnych sektorów gospodarki. Dokumenty te muszą obejmować najlepsze praktyki zarządzania środowiskowego, wskaźniki efektywności środowiskowej i (w stosownych przypadkach) kryteria doskonałości oraz systemy oceny poziomu efektów działalności środowiskowej. Organizacje zarejestrowane czy przygotowujące się do zarejestrowania w EMAS mają obowiązek uwzględnić te dokumenty podczas przygotowywania swoich systemów zarządzania środowiskowego. Muszą je również uwzględnić przy ocenie efektów swojej działalności środowiskowej w deklaracjach środowiskowych lub zaktualizowanych deklaracjach środowiskowych, opracowanych zgodnie z załącznikiem IV do ww. rozporządzenia.
Do tej pory ukazało się 8 takich dokumentów. Najnowszy to decyzja Komisji (UE) 2020/519 z dnia 3 kwietnia 2020 r. w sprawie sektorowego dokumentu referencyjnego, dotyczącego najlepszych praktyk zarządzania środowiskowego, sektorowych wskaźników efektywności środowiskowej oraz kryteriów doskonałości dla sektora gospodarki odpadami na podstawie rozporządzenia (WE) nr 1221/2009 w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS). Decyzję tę należy stosować od 12 sierpnia 2020 r., a odnosi się ona do:
- przedsiębiorstw zajmujących się gospodarką odpadową (publicznych i prywatnych), w tym przedsiębiorstw wdrażających systemy odpowiedzialności producenta;
- organów administracji publicznej odpowiedzialnych za gospodarowanie odpadami, głównie na szczeblu lokalnym.
Decyzja ta w zakresie przetwarzania odpadów ogranicza się do zakładów przetwarzania nieobjętych zakresem dyrektywy o emisjach przemysłowych. Obejmuje więc instalacje nieobjęte obowiązkiem uzyskania pozwolenia zintegrowanego na ich eksploatację, np. sortownie przygotowujące odpady z tworzyw sztucznych do recyklingu.
Najlepsze praktyki dotyczące następujących etapów gospodarowania odpadami oraz związanych z nimi działań:
- ustanowienie strategii gospodarowania odpadami;
- propagowanie zapobiegania powstawania odpadów;
- promowanie ponownego użycia produktów i przygotowania odpadów do ponownego wykorzystania;
- ulepszenie systemu zbierania odpadów;
- przetwarzanie odpadów ograniczone do działań umożliwiających recykling materiałów.
Powyższa decyzja dotyczy trzech strumieni odpadów:
- stałe odpady komunalne – odpady z gospodarstw domowych i odpady z innych źródeł, takich jak handel detaliczny, administracja, edukacja, służba zdrowia, mieszkalnictwo, usługi gastronomiczne, a także inne usługi oraz działalności, mające podobny charakter i skład jak odpady z gospodarstw domowych;
- odpady z budowy i rozbiórki;
- odpady medyczne.
Najlepsze przekrojowe praktyki zarządzania środowiskowego
Najlepszą praktyką zarządzania środowiskowego jest wdrożenie najnowocześniejszych technik gospodarowania odpadami.
Przekrojowe zagadnienia związane z gospodarką odpadową, istotne dla wszystkich rozpatrywanych strumieni odpadów:
- zintegrowane strategie gospodarowania odpadami;
- ocena cyklu życia możliwości gospodarowania odpadami;
- instrumenty ekonomiczne;
- odniesienie do innych, istotnych dokumentów referencyjnych, dotyczących najlepszych praktyk.
Najlepsze praktyki dotyczące stałych odpadów komunalnych
Organy odpowiedzialne za odpady i przedsiębiorstwa zajmujące się gospodarką odpadową mogą optymalnie gospodarować stałymi odpadami komunalnymi przez opracowanie strategii gospodarowania odpadami, zapobieganie powstawaniu odpadów, ponowne użycie produktów, przygotowanie odpadów do ponownego użycia oraz zbieranie i przetwarzanie odpadów.
Elementy strategii gospodarowania odpadami w zakresie najlepszych praktyk zarządzania środowiskowego:
- analiza kosztów – można ją stosować na obszarze (lokalnie czy ogólnokrajowo), którego warunki gospodarowania odpadami można porównać i gdzie stosowane są jednolite przepisy; jest bardzo ważna na obszarach, na których mieszkańcy nie radzą sobie z systemami gospodarki odpadowej; może się przyczynić do zmiany metod gospodarowania na bardziej efektywne;
- zaawansowane monitorowanie odpadów – dotyczy lokalnych organów i przedsiębiorstw zajmujących się zagospodarowywaniem stałych odpadów komunalnych; na początku trzeba skoncentrować się na najważniejszych frakcjach odpadów, by stopniowo objąć je wszystkie monitoringiem;
- system opłat proporcjonalnych do ilości wyrzucanych odpadów – jego wdrożenie jest możliwe, jeśli odpady są zbierane od drzwi do drzwi, ale konieczne jest dostosowanie istniejącej infrastruktury; sposób ten łatwiej wdrożyć, gdy mieszkańcy rozumieją zasady segregacji odpadów oraz są pozytywnie nastawieni do ochrony środowiska i gospodarki odpadowej;
- zawieranie umów dotyczących odpadów zależnych od efektywności środowiskowej – ważne jest, aby władze lokalne oparły w umowie klauzule dotyczące wyników w zakresie efektywności środowiskowej dla pełnego zestawu wskaźników i na odpowiednim ich monitorowaniu; należy zwrócić uwagę na ustalenie stanu początkowego oraz uwzględnić wpływ zmian warunków zewnętrznych na poziomy odniesienia;
- podnoszenie świadomości – najlepsze jest zachęcanie mieszkańców do zmniejszenia ilości wytwarzanych odpadów, do ich ponownego użycia oraz do prawidłowej segregacji, ponieważ mieszkańcy często nadal nie wiedzą, do jakich pojemników wrzucać konkretne odpady lub nie mają motywacji do ich sortowania;
- utworzenie sieci doradców ds. odpadów – tacy doradcy mogą być zatrudniani w miastach i gminach (mogą nimi być również wolontariusze); ich zadaniem powinna być pomoc w uświadamianiu mieszkańcom oraz drobnym przedsiębiorcom korzyści z prawidłowo prowadzonej gospodarki stałymi odpadami komunalnymi; mogą oni rozwiązywać konkretne problemy dotyczące danego miejsca;
- kompostowanie domowe i sąsiedzkie – będzie dobrze prowadzone, gdy mieszkańcy będą zmotywowani do segregacji odpadów organicznych oraz będą wiedzieli, jak prawidłowo prowadzić kompostownik, bo to przyczyni się do ograniczenia emisji metanu i zanieczyszczenia gleby;
- lokalne programy zapobiegania powstawaniu odpadów – należy je starannie dobrać po uwzględnieniu lokalnych warunków oraz prawidłowo wdrażać; mogą nimi być:
- wprowadzenie lokalnych opłat recyklingowych za torby zakupowe z tworzywa sztucznego,
- wspieranie naprawy przedmiotów, powstawanie miejsc, na których można wymieniać się produktami oraz materiałami,
- współpraca z organizacjami pozarządowymi oraz restauracjami, mająca na celu ograniczanie marnowania żywności;
- systemy promowania ponownego użycia produktów oraz przygotowania odpadów do ponownego użycia – stosuje się je do zagospodarowywania produktów wielokrotnego użytku, takich jak:
- odzież,
- meble,
- sprzęt elektryczny i elektroniczny;
- strategia dotycząca zbierania odpadów – jej celem jest zebranie wydajnie oraz w odpowiednim czasie jak największej ilości odpadów; muszą być one odpowiednio posegregowane u źródła, żeby ułatwić ich sortowanie i przetwarzanie dla zwiększenia poziomu recyklingu; można częściej zbierać odpady żywnościowe, rzadziej zbierać odpady niesegregowane, zbierać od drzwi do drzwi odpady nadające się do recyklingu oraz zapewnić odpowiednią sieć punktów zbierania odpadów;
- współpraca małych gmin – umożliwi dzielenie się kosztami administracyjnymi, obniży koszty jednostkowe i poprawi jakość usług dzięki korzyściom efektu skali, pomoże w uzyskaniu funduszy przysługujących większym jednostkom oraz zapewni lepszą efektywność środowiskową;
- punkty zbierania odpadów – stałe czy czasowe punkty zbierania odpadów; szkolenie pracowników punktów selektywnej zbiórki odpadów komunalnych (PSZOK) zwiększy poziom recyklingu, odzysku oraz bezpiecznego usuwania odpadów; odpowiednio utwardzona i wodoszczelna powierzchnia PSZOK umożliwi zbieranie wód odpływowych oraz ich odpowiednie oczyszczenie; właściwe jest umiejscowienie punktów zbierania odpadów blisko terenów zamieszkałych lub stosowanie mobilnych punktów i zapewnienie długich godzin otwarcia takich miejsc – dla wygody mieszkańców;
- optymalizacja logistyczna zbiórki odpadów – przez instalowanie urządzeń optymalizujących w czasie rzeczywistym trasę przejazdu śmieciarki, szkolenie kierowców z ekologicznego stylu jazdy, analizę porównawczą zużycia paliwa czy energii itp.;
- pojazdy niskoemisyjne – korzystanie z nich zmniejszy emisję szkodliwych substancji do powietrza, zalecane jest wykorzystywanie systemu „start-stop” i wyłączanie silnika na postojach, stosowanie opon o niskich oporach toczenia, korzystanie z:
- pojazdów hybrydowych, napędzanych gazem ziemnym lub biometanem,
- pojazdów dwupaliwowych, napędzanych olejem napędowym czy gazem,
- pojazdów z napędem elektrycznym;
- jak najlepsze wykorzystanie zachęt przez organizacje odpowiedzialności producenta – mogą być one realizowane przez:
- większe i dokładniejsze segregowanie odpadów u źródła,
- ścisłą współpracę z władzami lokalnymi,
- zachęcanie producentów do opracowywania bardziej zrównoważonych produktów;
- sortowanie zmieszanych, lekkich odpadów opakowaniowych w celu maksymalizacji efektywności recyklingu oraz uzyskania materiału wyjściowego wysokiej jakości – są nimi opakowania wykonane z tworzyw sztucznych, kompozytów, aluminium i stali, a czasem również z domieszką włókien (papieru oraz tektury); tworząc taką sortownię trzeba wziąć pod uwagę optymalną zdolność produkcyjną zakładu, stopień zanieczyszczenia dostarczonych odpadów oraz wydajność i wyniki gospodarcze zakładu;
- przetwarzanie niesegregowanych odpadów opakowaniowych z tworzyw sztucznych w celu maksymalizacji efektywności recyklingu na potrzeby wysokiej jakości materiału wyjściowego – aby materiał wyjściowy z recyklingu odpowiadał potrzebom rynku należy zapewnić odpowiednie systemy zbiórki odpadów i wysoką jakość zbieranych materiałów; można je uzyskać przez specjalistyczne sortowanie folii, sortowanie plastiku wg polimeru oraz koloru za pomocą sortowania optycznego, rozdrabnianie posortowanej folii granulatem, stosowanie czyszczenia ciernego (suche i mokre mielenie), rozdzielanie oraz mycie opakowań z tworzywa sztucznego wg polimeru i koloru oraz wytłaczanie granulatu z materiału płatkowego;
- przetwarzanie materacy w celu lepszego recyklingu materiałów – jest dość kosztowne; przeprowadzane jest za pomocą suchego magazynowania, sortowania wg typu, odkażania, rozcinania pokrowca materaca i elementów łączących, oddzielania oraz sortowania materiałów wg ich typu, przetwarzania materiałów – prasowania w bele i magazynowania ich w tym stanie, przechowywania metali w pojemnikach, a pozostałości po sortowaniu w formie materiału sypkiego;
- przetwarzanie pochłaniających środków higienicznych w celu lepszego recyklingu materiałów – podstawowym procesem jest przetwarzanie termiczne w autoklawie, horyzontalnym, cylindrycznym pojemniku, w którym odpady te są odkażane i otwierane, następnie materiał wyjściowy jest rozdrabniany oraz rozdzielany na 2 elementy składowe, czyli tworzywa sztuczne i włókna celulozowe z polipropylenu oraz polietylenu, które można później przekazać do recyklingu.
Wskaźniki efektywności środowiskowej dla stałych odpadów komunalnych
Wskaźniki efektywności środowiskowej można stosować do oceny funkcjonowania systemów gospodarowania stałymi odpadami komunalnymi. Każdy wskaźnik efektywności środowiskowej ocenia jedynie niektóre elementy funkcjonowania systemu gospodarowania stałymi odpadami komunalnymi. Dla uzyskania szerszego obrazu najlepiej przeanalizować zestawy różnych wskaźników efektywności środowiskowej.
Do oceny ogólnego funkcjonowania systemów gospodarowania stałymi odpadami komunalnymi przydają się wskaźniki efektywności środowiskowej dotyczące:
- wytwarzania stałych odpadów komunalnych;
- ilości zbieranych, zmieszanych, stałych odpadów komunalnych;
- stałych odpadów komunalnych, przeznaczonych do odzysku energii lub unieszkodliwiania;
- wydzielenia konkretnego strumienia odpadów;
- stopnia zanieczyszczenia konkretnego strumienia odpadów;
- bioodpadów w odpadach niesegregowanych.
Najlepsze praktyki dotyczące odpadów budowlanych i z rozbiórki
Organy odpowiedzialne za odpady oraz przedsiębiorstwa zajmujące się gospodarką odpadową, bezpośrednio czy pośrednio odpowiedzialne za gospodarowanie odpadami budowlanymi, a także z rozbiórki, powinny skoncentrować się na przygotowaniu i wdrożeniu zintegrowanych planów gospodarowania tymi odpadami. Powinny unikać zanieczyszczenia odpadów z budowy i rozbiórki polichlorowanym bifenylem oraz propagować lokalne systemy prawidłowego gospodarowania azbestowymi odpadami usuwanymi przez mieszkańców, a także przetwarzać odpady z płyt gipsowo-kartonowych oraz odpady z budowy i rozbiórki na potrzeby produkcji kruszyw z recyklingu.
Najlepsze praktyki dotyczące odpadów medycznych
Organy odpowiedzialne za odpady i przedsiębiorstwa zajmujące się gospodarką odpadową mogą dobrze gospodarować odpadami medycznymi segregując je, stosując alternatywne sposoby przetwarzania odpadów. Racjonalne gospodarowanie odpadami powinno promować segregowanie odpadów medycznych w placówkach opieki zdrowotnej, zbieranie odpadów medycznych z gospodarstw domowych i rozwijać alternatywne metody przetwarzania odpadów medycznych, np. przez autoklawowanie, dezynfekcję termiczną lub sanitację mikrofalową.
Kluczowe wskaźniki oraz kryteria doskonałości dla gospodarki odpadowej
Poniżej przytoczono kluczowe wskaźniki oraz kryteria doskonałości dla sektora gospodarki odpadami:
- usprawnienie systemu gospodarki odpadowej – organy oraz przedsiębiorstwa odpowiedzialne za odpady komunalne powinny dążyć do efektywniejszego wykorzystania materiałów przez stworzenie zintegrowanej strategii gospodarowania odpadami obejmującej cele krótko i długoterminowe; przegląd musi być dokonywany przynajmniej co 3 lata;
- cykl życia oraz ocena cyklu życia produktu – przedsiębiorstwa komunalne stosują ten wskaźnik systematycznie, a w razie konieczności oceniają cykl życia, dzięki czemu zmniejszają ilość odpadów i emisji do powietrza oraz efektywniej wykorzystują materiały;
- instrumenty ekonomiczne stosowane na szczeblu lokalnym dla poprawy zachowań ekologicznych – są nimi np. podatki, modulacja opłat podatkowych, opłaty produktowe, opłaty za odpady, systemy rozszerzonej odpowiedzialności producenta oraz systemy zwrotu kaucji (stosowane na dużych imprezach za szkło, kubki plastikowe i puszki).
Autor: Fundacja Razem dla Środowiska