W wielu miastach w Polsce, w sytuacji długotrwałego utrzymywania się przekroczeń norm jakości powietrza, istotne staje się zagadnienie ich właściwego przewietrzania. Kwestia ta nabiera szczególnego znaczenia zwłaszcza tam, gdzie wyczerpuje się standardowy potencjał redukcji emisji. Aby przeprowadzić dokładną analizę warunków przewietrzania dla zastanej struktury urbanistycznej, a także jej dalszego kształtowania, można posłużyć się możliwie precyzyjnymi symulacjami numerycznymi. Tak więc kształtowanie zabudowy miejskiej może być istotnym elementem poprawy lokalnego stanu jakości powietrza.
Wyznaczanie obszarów o funkcjach przewietrzania powietrza w miastach
Władze miasta mogą zabezpieczać obszary stanowiące zabezpieczenie dla przewietrzania w miastach stosownymi zapisami zawartymi w takich dokumentach planistycznych, jak studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego (MPZP). Możliwość skorzystania z tych uprawnień przez miasto, aby zabezpieczać obszary o funkcjach przewietrzania oraz regeneracji powietrza stosownymi zapisami zawartymi w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz w MPZP, ogranicza jednak fakt, że będzie to tylko wtedy skuteczne, gdy dla działań w zakresie wyznaczonych terenów, będą obowiązujące miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego.
Rola klinów przewietrzających
W dyskusjach prowadzonych nad wpływem zagospodarowania przestrzennego na jakość powietrza w miastach pojawia się często pojęcie klinów przewietrzających, których zadaniem jest poprawa jakości powietrza poprzez wzmacnianie rozcieńczania zanieczyszczeń w powietrzu i w efekcie spadek wysokości stężeń. Przeprowadzone dotychczas analizy wykonane przez nas wskazują jednak na zasadność rozszerzenia funkcji klinów przewietrzających. W dużych miastach przestrzenie wolne od zabudowy, pokryte roślinnością, urządzoną czy dziko rosnącą, stanowią rezerwuar terenów o funkcjach rekreacyjnych, ale także przyczyniają się do regeneracji powietrza. Poprzez regenerację rozumie się ochładzanie i nawilgocenie mas powietrza przemieszczających się nad takimi terenami. Dlatego w toku prowadzonych prac nad zmianą studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz prac planistycznych warto analizować i docelowo wyznaczać obszary pełniące różne funkcje, np. przewietrzania, wymiany lub regeneracji powietrza. Toteż celowym wydaje się używanie nazwy „obszary czy korytarze wymiany i regeneracji powietrza”.
Mapa warunków komfortu aerosanitarnego
Przystępując do prac planistycznych lub zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego warto wyprzedzająco przeprowadzić analizę umożliwiającą ocenę czy obszary o specjalnych funkcjach zabezpieczających przewietrzanie, wymianę oraz regenerację powietrza występują w istniejącej obecnie tkance miasta. Wynikiem takiej analizy powinno być opracowanie mapy warunków komfortu aerosanitarnego w mieście uwzględniającej występujące lokalne zjawiska i problemy przestrzenne w odniesieniu do terenów ich występowania, co umożliwi następnie:
- przygotowanie rekomendacji dla regulacji planistycznych do ustaleń zapisów w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego,
- określenie odpowiednich wskaźników urbanistycznych i zapisów (zakazów, wskazań lub ograniczeń) do stosowania w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.
Jak wyznaczać obszary zabezpieczające wymianę i regenerację powietrza?
W ramach wyznaczania obszarów wymiany i regeneracji powietrza niezbędne jest poprzedzenie badań modelowych analizą dostępnych danych historycznych, uwzględniających zmiany jakości powietrza na przestrzeni lat oraz zmiany w strukturze tkanki miejskiej, m.in.: rozwój terenów zabudowanych czy zurbanizowanych, zmiany gęstości zabudowy, zmiany pokrycia terenu, zmiany wskaźników urbanistycznych itp. Badania takie przeprowadzone dla całego terenu miasta, umożliwiają ocenę warunków meteorologicznych, która ma służyć również wskazaniu obszarów o potencjalnie najlepszych warunkach przewietrzania. Z kolei badania jakości powietrza służą do wyznaczenia rocznego indeksu jakości powietrza aby pokazać przestrzenną zmienność poszczególnych parametrów. Dla większej reprezentatywności uzyskanych wyników prac, badania jakości powietrza należy przeprowadzać dla okresu co najmniej 3 lat. W badaniach jakości powietrza stosuje się specjalistyczne modele prognostyczne (np. WRF), diagnostyczne (np. CALMET) oraz modele dyspersyjne (np. CALPUFF). Z uwagi na specyfikę problemów jakości powietrza w większości polskich miast, które dotyczą w największym stopniu przekraczania dobowego poziomu dopuszczalnego dla pyłu zawieszonego PM10, warto jest też przeprowadzić analizy stężeń nie tylko uśrednionych w skali roku, ale również w czasie występowania epizodów wysokich stężeń pyłu zawieszonego PM10.
Efektem przeprowadzonych badań modelowych są opracowane mapy:
- Bonitacji przewietrzania (wartościowanie warunków przewietrzania w miastach w zależności od jego skuteczności, pozwala na wyznaczenie obszarów, w których w obecności wiatru zachodzi szczególnie intensywna wymiana powietrza między miastem a jego otoczeniem) w skali miasta, wraz ze wskazaniem obszarów lub korytarzy przewietrzania (czy też brakiem ich występowania).
- Rocznego indeksu jakości powietrza (trzystopniowa klasyfikacja jakości powietrza: dobra, umiarkowana i zła. W rocznym indeksie jakości powietrza uwzględnia się zanieczyszczenia, które mają wyznaczone poziomy dopuszczalne oraz są one przekraczane na terenie danego miasta – najczęściej dotyczy to pyłu zawieszonego PM10 i PM2,5 oraz dwutlenku azotu).
- Warunków komfortu aerosanitarnego wraz z określeniem obszarów o specjalnych funkcjach wymiany i regeneracji powietrza, które podlegać mogą ochronie lub pewnym ograniczeniom.
Tak przygotowany zestaw map umożliwia przeniesienie do dokumentów planistycznych miast (studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, MPZP) zapisów, które staną się podstawą do kształtowania ładu przestrzennego oraz sprzyjającego dotrzymywaniu standardów jakości powietrza. Dzięki temu planowanie przestrzenne staje się skutecznym narzędziem poprawy lokalnego stanu jakości powietrza w miastach.
Autor: Fundacja Razem dla Środowiska