Każdy z nas chciałby żyć w zdrowym środowisku, oddychać czystym powietrzem, jeść rośliny z niezanieczyszczonej gleby, pić świeżą wodę lub cieszyć oczy widokiem niezaśmieconego otoczenia.
Co o ochronie środowiska mówi Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej?
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (RP) wskazuje, że ochrona środowiska jest jednym z podstawowych celów RP, poza strzeżeniem niepodległości państwa, nienaruszalności terytorium, dziedzictwa narodowego, zapewnieniem bezpieczeństwa, wolności oraz praw. Oznacza to, że zapewnienie ochrony środowiska jako dobra wspólnego należy do nas wszystkich.
Zapis ten jest budujący, jednak z codziennych obserwacji wynika, że nasze środowisko nie jest chronione, co więcej, jest dewastowane w coraz większym zakresie właśnie przez nas samych. Przeciętny Kowalski widzi z reguły własne podwórko, potrzeby i perspektywę. Widzi niekończące się niebo i horyzont. Często uważa, że dym po spaleniu 1 opony, nawet jeśli chwilowo zasłania widoczność i ma brzydki zapach, rozpłynie się po kuli ziemskiej. Jak to może zaszkodzić jemu, sąsiadowi, całej dzielnicy czy, co zupełnie niedorzeczne, całemu miastu lub kraju? Kowalski nie sumuje podobnych do siebie Kowalskich, wie jedynie, że musi ograniczyć koszty eksploatacyjne. A poza tym przecież ratuje środowisko, bo „usuwa” odpady paląc nimi w piecu.
Warto zajrzeć do zapisów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz dowiedzieć się, czy i w jakim zakresie reguluje nasze prawa oraz obowiązki dotyczące środowiska, a także czy władza publiczna jest obligowana do podjęcia stosownych działań. Ustawa zasadnicza wskazuje, że każdy z nas jest zobowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Jest to odpowiedzialność prawna, która polega na zastosowaniu określonych środków, wobec tego, kto stan środowiska pogorszył.
Gdzie szukać odpowiedzialności odnośnie ochrony środowiska?
Zasady odpowiedzialności są określane przede wszystkim w ustawie – Prawo ochrony środowiska (ustawie POŚ), ale nie tylko. Odpowiedzialność jest rozmieszczona również w innych aktach prawnych, nie tylko bezpośrednio związanych z ochroną środowiska.
Występują 3 rodzaje odpowiedzialności prawnej:
- cywilna;
- karna;
- administracyjna.
Tym samym istnieją 3 rodzaje możliwych do podjęcia działań oraz ich skutków. Warto wiedzieć, że zastosowanie jednego rodzaju odpowiedzialności prawnej nie wyklucza pozostałych.
Ochrona środowiska a odpowiedzialność cywilna
Odpowiedzialność cywilna chroni nie tylko interes prywatny osoby, która została poszkodowana lub zagrożona szkodą, ale także właśnie owo konstytucyjne dobro wspólne, którym jest zapewnienie ochrony środowiska. Środki (sankcje) stosuje sąd cywilny. W konsekwencji inicjatywa do wszczęcia postępowania wobec podmiotu, który wyrządził nam szkodę, należy nie tylko do nas samych, ale również do organizacji ekologicznych, Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego. Szkoda może być wyrządzona na mieniu, ale także może mieć charakter niematerialny, np. naruszenie zdrowia. Przykładowe szkody to zanieczyszczenie powietrza, ziemi czy wód, ale również choroby wywołane tym zanieczyszczeniem.
Osoba, która wywołała szkodę, odpowiada w zależności od przepisów, albo na zasadzie winy, albo na zasadzie ryzyka. W pierwszym przypadku sprawcy szkody należy udowodnić winę, czyli subiektywną naganność określonego zachowania, które doprowadziło do szkody. W drugim wypadku nie ma to znaczenia, gdyż z samego faktu określonego działania wynikać może dla osoby podejmującej to działanie ryzyko ponoszenia odpowiedzialności, np. określona aktywność przedsiębiorstwa. W obydwu przypadkach osoba poszkodowana musi wykazać powstanie szkody oraz związek przyczynowy działania podmiotu, który wyrządził szkodę, względnie zagroził jej powstaniem. Mówiąc krótko, trzeba powiązać fakt działania, np. określonego zakładu z naszym zachorowaniem na zapalenie dróg oddechowych.
Ochrona środowiska a odpowiedzialność karna
W tym przypadku chodzi o przestępstwa przeciwko środowisku regulowane w Kodeksie karnym, a także o wykroczenia, które są zawarte w Kodeksie wykroczeń oraz różnych ustawach dotyczących prawa z zakresu ochrony środowiska. Od 1 września 2022 r. zostało zaostrzonych wiele sankcji, które wprowadziła ustawa z dnia 22 lipca 2022 r. o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej.
Zarówno przestępstwa, jak i wykroczenia można popełnić umyślnie oraz nieumyślnie. Z pewnością nie każdy sobie zdaje sprawę, że przestępstwa przeciwko środowisku są zagrożone karą pozbawienia wolności w granicach od 3 miesięcy do 8 lat, a w szczególnych wypadkach nawet do 12 lat. Przykładowo, kary pozbawienia wolności może spodziewać się sprawca przestępstwa, który powoduje w znacznych rozmiarach zniszczenia w świecie roślinnym lub zwierzęcym. Karze tej podlega również ten, kto zanieczyszcza powietrze, wodę, powierzchnię ziemi czy wbrew przepisom składuje, usuwa, zbiera, przetwarza, transportuje odpady lub substancje w taki sposób, że zagraża to środowisku bądź życiu i zdrowiu człowieka.
Jeśli chodzi o wykroczenia, są to czyny społecznie szkodliwe, mniejszej wagi niż przestępstwa. Zagrożone są głównie karą grzywny, choć także aresztem, a nawet ograniczeniem wolności. Wykroczenia to działania podjęte wbrew przepisom Kodeksu wykroczeń czy ustaw z zakresu ochrony środowiska, np. brak wymaganej decyzji lub przekraczanie norm dopuszczalnych w pozwoleniach, zezwoleniach, które ustalają limity na korzystanie ze środowiska przez określony podmiot. Wykroczeniem jest również niezapewnienie ochrony środowiska w obszarze prowadzenia prac budowlanych, zanieczyszczenie środowiska (lasu, pola, miejsc dostępnych dla publiczności) czy palenie tytoniu lub rozniecanie ognia w miejscach niedozwolonych.
Prawdopodobnie niewiele osób sobie zdaje sprawę, że popełnia wykroczenie zagrożone karą grzywny, w sytuacji, gdy nie przestrzega ograniczeń czy zakazów określonych w uchwale sejmiku województwa dotyczącej eksploatacji instalacji, w których następuje spalanie paliw. Uchwała ta, potocznie nazywana antysmogową, określa rodzaje lub jakość paliw dopuszczonych do stosowania, lub których stosowanie jest zakazane na określonym obszarze, parametry czy rozwiązania techniczne, bądź parametry emisji instalacji, w których następuje spalanie paliw, dopuszczonych do stosowania na tym obszarze.
Pokrzywdzony w sprawie o wykroczenie przeciwko środowisku nie może występować z wnioskiem o ukaranie, uprawnionym do tego jest oskarżyciel publiczny, czyli zarówno policja, jak i prokurator, a także w określonych sytuacjach Inspekcja Ochrony Środowiska. W sytuacji, gdy w zakresie swojego działania organy administracji rządowej i samorządowej, straż gminna (miejska) lub organy kontroli państwowej czy samorządu terytorialnego ujawniły wykroczenie, są one uprawnione do wystąpienia z wnioskiem o ukaranie. Wysokość grzywny w sprawach o wykroczenia przeciwko środowisku wynoszą maksymalnie 5000 zł. Jednak, z uwagi na dopuszczalność w wielu przypadkach nałożenia grzywny w drodze mandatu karnego, wysokość grzywny została praktycznie ograniczona do kwoty 500 zł, wyjątkowo 1000 zł.
Ochrona środowiska a odpowiedzialność administracyjna
Podstawa odpowiedzialności administracyjnej zawarta jest przede wszystkim w ustawie POŚ. Karą administracyjną może być np. cofnięcie lub ograniczenie uprawnienia do korzystania ze środowiska, w tym pozwoleń emisyjnych, co może skutkować ograniczeniem czy wstrzymaniem działalności podmiotu.
Organami uprawnionymi do rozstrzygania o karze administracyjnej są organy administracji samorządowej (marszałek województwa, starosta, wójt, burmistrz, prezydent miasta), wojewódzki inspektor ochrony środowiska oraz inne organy wskazane przepisami. Z pewnością niewiele osób zdaje sobie sprawę, że wójt, burmistrz lub prezydent miasta może, w drodze decyzji, nakazać osobie fizycznej, która negatywnie oddziałuje na środowisko, wykonanie w określonym czasie czynności, których celem jest ograniczenie negatywnego oddziaływania na środowisko i jego zagrożenia, przywrócenie środowiska do stanu właściwego.
Podsumowując, przeciętny Kowalski ma różnorodne możliwości podjęcia działań, jeśli jakiś podmiot negatywnie oddziałuje na środowisko i tym samym na Kowalskiego. O tym, który ze środków ochrony prawnej wybrać, a może skorzystać z wszystkich naraz, będzie decydowała konkretna sytuacja. Pamiętać należy, że aby zaistniała odpowiedzialność cywilna, karna czy administracyjna, muszą istnieć dowody na związek przyczynowy pomiędzy szkodliwą dla nas lub określonej społeczności sytuacją a działalnością innego podmiotu. Może wiązać się to często z koniecznością wykonania określonych opinii, ekspertyz, które wykażą zasadność odpowiedzialności prawnej.
Pamiętajmy, że najważniejsze powinno być to, aby każdy z podmiotów uczestniczących w rozstrzyganiu o odpowiedzialności prawnej, miał na celu nasze konstytucyjne wspólne dobro, jakim jest zapewnienie ochrony środowiska.
Autor: Fundacja Razem dla Środowiska