Rozwój nowych technologii oraz zanieczyszczenie powietrza motywują instytucje, samorządy, jak również zwykłych obywateli do działania. Od lat eksperci wskazują, iż za złą jakość powietrza odpowiedzialne są przede wszystkim piece używane do indywidualnego ogrzewania domów. Budynki takie są często nieocieplone, co dodatkowo zwiększa zużycie paliwa. Skutkiem ubocznym ogrzewania jest emisja pyłów, zwana „niską”, w odróżnieniu od emisji „wysokiej” lub „punktowej” – pochodzącej z zakładów przemysłowych.
Gdzie występuje największe zanieczyszczenie powietrza?
Z badań prowadzonych przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ) w Warszawie wynika, iż najbardziej zanieczyszczone powietrze występuje w całej południowej i centralnej Polsce oraz na obszarze wielu miast, co pokazuje raport Światowej Organizacji Zdrowia, gdzie na 50 najbardziej zanieczyszczonych miast w Europie, 33 to miasta polskie. Na złą jakość powietrza szczególnie narażone są osiedla domów jednorodzinnych położone w centrach lub na peryferiach miast. Zwarta zabudowa i specyficzne ukształtowanie terenu potęgują występowanie niekorzystnych zjawisk, takich jak smog.
Jak przeciwdziałać zanieczyszczeniu powietrza?
Niestety nie ma złotego środka. Wśród różnych zaleceń proponowanych przez ekspertów najskuteczniejsza jest zmiana sposobu ogrzewania, czyli wymiana starych pieców na nowocześniejsze, niskoemisyjne. Niekoniecznie musi się to wiązać z rezygnacją ze spalania węgla lub drewna, ale musi się ono odbywać w piecach o odpowiednich parametrach, paliwo powinno spełniać odpowiednie normy. Zmiany prawne idą w kierunku wskazania paliw odpowiednich do spalania, jak również instalacji niskoemisyjnych. Są to jednak procesy kosztowne i długotrwałe. Zła jakość powietrza wiąże się ze zjawiskiem tzw. ubóstwa energetycznego, które oznacza brak środków na pokrycie wydatków na ogrzewanie. Wymiana na niskoemisyjny nośnik energii wiąże się z dodatkowymi kosztami, które potęgują tylko to zjawisko. Szacuje się, że w Polsce ubóstwem energetycznym dotkniętych jest ok. 12% społeczeństwa (wg raportu Instytutu Badań Strukturalnych).
Remedium na te problemy są programy dofinansowań do wymiany pieców i do termomodernizacji. Programy takie istnieją już od wielu lat, jednak nagłośnienie medialne sytuacji smogowych w ostatnim czasie, jak również zobowiązania Polski wobec Unii Europejskiej (UE) w zakresie doprowadzenia stanu jakości powietrza do obowiązujących norm, uruchomiły kolejne inicjatywy.
Czyste Powietrze
Ruszył rządowy program Czyste Powietrze, skierowany bezpośrednio do beneficjenta końcowego, czyli do właściciela instalacji (pieców) oraz nieocieplonych budynków. Jednostki udzielające dofinansowań to Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŚiGW) oraz Bank Ochrony Środowiska. Program Czyste Powietrze wywołał, co zupełnie zrozumiałe, szerokie zainteresowanie, przejawiające się dużą liczbą artykułów i komentarzy w internecie oraz sporą frekwencją na spotkaniach informacyjnych, organizowanych przez pracowników funduszy.
Co proponuje program Czyste Powietrze?
Informacja na stronie internetowej WFOŚiGW jest przedstawiona w sposób przejrzysty i ma na celu dotarcie do osób niebędących specjalistami z zakresu jakości powietrza oraz wnioskowania o wymianę instalacji.
Kto może być beneficjentem programu Czyste Powietrze?
Oczywiście mogą być nimi wszyscy mieszkańcy Polski, jednakże na zwrot kosztów wymiany mogą liczyć osoby, których dochód nie przekracza 1600 zł na osobę w gospodarstwie domowym, a maksymalne dofinansowanie w wysokości 90% kosztów otrzymają osoby, których dochód nie przekracza 600 zł na osobę w rodzinie. Oznacza to, że program Czyste Powietrze powinien wzbudzić zainteresowanie osób o najniższych dochodach. Osoby z dochodami powyżej 1600 zł na osobę w gospodarstwie domowym mogą liczyć na ulgę podatkową w roku kolejnym.
Program Czyste Powietrze ma zagwarantowaną olbrzymią kwotę 103 mld zł, a wymiany w jego ramach mają być prowadzone do 2029 r. Program Czyste Powietrze wzbudza bardzo duże zainteresowanie, gdyż ze względu na ogromną kwotę dofinansowania jest to największy z dotychczasowych projektów tego typu.
Czy zatem wszystko jest idealnie w programie Czyste Powietrze?
Sprawą, która może wzbudzać pewną wątpliwość, jest zastosowanie jedynie kryterium dochodowego w wyborze beneficjentów programu Czyste Powietrze. Dla przykładu, w 2015 r., w jedenastu z dwunastu aglomeracji w Polsce, w których mieszka prawie połowa ludności kraju, zanotowano przekroczenia poziomów dopuszczalnych zanieczyszczenia pyłem zawieszonym PM10 (GIOŚ, Stan środowiska w Polsce, Sygnały 2016). Prowadzi to do wniosku, że najskuteczniejszym sposobem na poprawę jakości powietrza może nie być kryterium dochodowe, ale lokalizacja w tzw. obszarach przekroczeń, które w szczególności znajdują się w dużych miastach oraz innych obszarach silnie zurbanizowanych, które z dochodami mieszkańców nie są powiązane. Gdyby przyjąć pierwszeństwo dla wniosków z takich lokalizacji, skuteczność walki o czyste powietrze i zdrowie mieszkańców byłaby o wiele większa.
W zakresie określenia miejsc o większej efektywności w poprawie jakości powietrza można skorzystać z doświadczenia w krajowych i regionalnych ocenach jakości powietrza, gdzie te obszary były wskazywane. Zresztą, ekspertyz naukowych na ten temat wykonano w przeszłości bardzo wiele.
Mimo powyższej sugestii usprawniającej, program Czyste Powietrze w swojej obecnej postaci ma szanse wpłynąć pozytywnie na zdrowie i jakość życia mieszkańców Polski, poprzez pomoc najuboższym.
Czy są inne możliwości poprawy jakości powietrza?
Osoby o wyższych dochodach oraz mieszkańcy budynków wielorodzinnych powinni zwrócić uwagę na ofertę regionalnych programów operacyjnych (RPO). Są to projekty mające na celu wsparcie rozwoju regionu na szczeblu województwa poprzez środki pochodzące z UE. W ich ramach są również przewidziane działania dotyczące poprawy jakości powietrza, w tym dofinansowanie wymiany pieców lub termomodernizacje (docieplenia budynków).
O dotacje ubiegać się może samorząd gminny, który następnie redystrybuuje środki beneficjentom końcowym, czyli mieszkańcom posiadającym piece starszego typu. Nie każda gmina w Polsce współpracuje w tym zakresie z RPO, jednak w wielu miejscowościach, które naprawdę potrzebują wsparcia ze względu na fatalną jakość powietrza, takie nabory są prowadzone. W pierwszej kolejności należy złożyć zapytanie w lokalnym urzędzie gminy o możliwość i warunki dofinansowania z regionalnego programu operacyjnego. W internecie można również znaleźć punkt informacyjny na terenie swojego województwa, który poinformuje o możliwości wymiany pieca lub termomodernizacji. Istnieją również inne możliwości finansowania działań, ale są one najczęściej skierowane do beneficjenta instytucjonalnego. Wiele zależy zatem od lokalnych władz lub organizacji.
Przedstawione tu działania mają jeden cel – poprawę jakości powietrza, którym oddychamy. Warunkiem tego jest jednak motywacja do działania oraz otwarcie na dyskusje i rozwiązania płynące ze środowisk naukowych, jak również na doświadczenia innych krajów. Jeśli tego nie zabraknie to za kilka-kilkanaście lat zjawisko smogu może stać się w końcu pojęciem historycznym.
Autor: Fundacja Razem dla Środowiska
Przeczytaj także: Program Czyste Powietrze – nabory się rozpoczęły.